Osmanlı Türk anayasa tarihinde kurucu iktidarlar / Constituent powers in Ottoman and Turkish constitutional history

Abstract

Anayasalar, iktidarı sınırlayan ve insanların hak ve hürriyetlerini güvence altına almak amacıyla yapılmış toplumsal sözleşmelerdir. Anayasa yapma ve anayasayı değiştirme gücünü elinde bulunduran iktidara kurucu iktidar denir. Kurucu iktidar, yeni bir anayasa meydana getiren asli kurucu iktidar ile hâlihazırda var olan bir anayasayı belirli şartlara göre değiştirebilen türev kurucu iktidar olarak ikiye ayrılır. Osmanlı Devleti’nde Anayasal hareketler 19. yüzyılın başlarında başlamış olmasına rağmen yukarıda verilen anayasanın tanımına uygunluğu 1909 yılında türev kurucu iktidarın doğması ile gerçekleşmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’ndan devralınan bu anayasal miras 1921 Anayasa’sının yapımında oluşturulan kurucu meclis ile daha ileri taşındı. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması sonrasında bu yeni devletin ilk detaylı anayasası olma özelliği taşıyan 1924 Anayasası, kurucu meclis iradesi ile yazılmamış fakat yine de bir asli kurucu iktidar tarafından yapılmıştır. Bir hükümet darbesi sonrası asli kurucu iktidarın ortaya çıkması ise 1961 ve 1982 Anayasalarında olmuştur. 1961 Anayasasının, kolektif anayasa yapımı ve sivil toplum örgütlerinin, üniversiteler ve çeşitli meslek gruplarının aktif katılımı açısından 1982 Anayasası’na göre daha demokratik olduğu söylenebilir. Devletin temel yenilikleri sadece asli kurucu iktidar tarafından gerçekleşmemiş, türev kurucu iktidar tarafından da gerçekleştirilmiştir. Türev kurucu iktidarın doğması açısından 1982 Anayasası, Osmanlı-Türk Anayasa tarihimizde en fazla değişikliğe uğrayan metin özelliği taşımaktadır. Bu çalışmada Osmanlı ve Türk Anayasal tarihinde Kurucu İktidarlar incelenerek anayasa yapım sürecine ilişkin yöntemler ve tartışmalara yer verilmiştir. Sürekli gündemde olan Anayasa değişikliği konusu kurucu iktidarlar bağlamında ele alınarak asli kurucu iktidarın anayasayı en baştan yapma durumu ile biçimsel ve II içeriksel sınırları çizilmiş olan türev kurucu iktidarın yetki sınırını ve bu sınırların kapsamını detaylı bir biçimde ortaya çıkarmak amaçlanmıştır. Ülkemizde bu konuda yapılan çalışmaların kısıtlı olduğu kanaati bu çalışmaya esin kaynağı olmuştur.